Μία από τις βασικές θεωρίες της οικογενειακής θεραπείας είναι η διαγενεακή προσέγγιση του Murray Bowen. Σύμφωνα με τον Bowen, κάθε γονιός μεταβιβάζει στα παιδιά του το βαθμό της συναισθηματικής διαφοροποίησης που έχει ο ίδιος κληρονομήσει από τους δικούς τους γονείς, το πόσο δηλαδή κανείς έχει διαχωρίσει το συναίσθημα του γονιού του από το δικό του. Συνεπώς, η διαφοροποίηση έχει να κάνει με την επίγνωση ότι τα συναισθήματα, οι προσδοκίες και οι ρόλοι που κάποιος βιώνει αφορούν σε δικές του επιλογές και όχι σε άγραφους κανόνες, προσδοκίες και προβολές συνειδητές ή ασυνείδητες της οικογένειας καταγωγής του.
Η γονική προβολή ξεκινάει από πολύ μικρή ηλικία. Σε όλους μας έχουν δοθεί ταμπέλες σχετικά με το ποιοι είμαστε (το καλό, το βολικό, το ευαίσθητο, το υπάκουο, το προβληματικό παιδί) και όλοι μας έχουμε ‘φορτωθεί’ με κάποιες από τις προσδοκίες των γονιών μας σχετικά με το τι θα σπουδάσουμε, θα επιλέξουμε, θα διαλέξουμε. Τα άτομα με χαμηλό επίπεδο διαφοροποίησης είναι πιο δεκτικά στις γονικές προβολές και δυσκολεύονται με τη διαδικασία της ωρίμανσης, δυσκολεύονται να βρουν τη δική τους φωνή και τις επιθυμίες τους και τείνουν να μην μπορούν να διαχωρίσουν τις προσωπικές τους ανάγκες από αυτές των άλλων όχι μόνο μέσα στην οικογένεια αλλά και σ’ άλλες σχέσεις.
Σύμφωνα με τον Bowen, οι άνθρωποι επιλέγουν συντρόφους με το ίδιο επίπεδο διαφοροποίησης το οποίο μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά. Έτσι μια μητέρα που είχε ένα πολύ στενό και παρεμβατικό δεσμό με την δική της μητέρα στις περισσότερες των περιπτώσεων θα αναπτύξει ή θα επιχειρήσει να αναπτύξει παρόμοιο δεσμό με την κόρη της. Ένας πατέρας που η σχέση του με τον πατέρα του ήταν απόμακρη συνήθως θα δημιουργήσει την ίδια σχέση με τα δικά του παιδιά. Η μεταβίβαση δεν είναι ίδια σε όλα τα παιδιά της οικογένειας. Ένα παιδί, για παράδειγμα, μπορεί να έχει πιο υψηλό βαθμό συναισθηματικής διαφοροποίησης και ένα άλλο πιο χαμηλό (αυτό πολλές φορές εξαρτάται από τη σειρά γέννησης των παιδιών).
Οι οικογένειες με χαμηλό επίπεδο διαφοροποίησης μοιράζονται το ίδιο συναίσθημα και δυσκολεύονται πολύ με τις αλλαγές ενώ τείνουν να βιώνουν μεγάλο άγχος καθώς η διαφοροποίηση συνδέεται με την ικανότητα της νοητικής έναντι της συναισθηματικής διεργασίας. Συνήθως λοιπόν, η συμπεριφορά είναι έντονα δραματική και υπάρχει δυσκολία στη λήψη αποφάσεων αφού το συναίσθημα κατακλύζει τη λογική.
Οι γονείς µε χαμηλό επίπεδο διαφοροποίησης τις περιόδους έντασης, τις αντιμετωπίζουν είτε µε συζυγική σύγκρουση, είτε µε ασθένεια του ενός συζύγου, είτε με απομάκρυνση από την οικογενειακή εστία λόγο φόρτου εργασίας. Πολύ συχνά όμως η ένταση στο οικογενειακό σύστημα εμφανίζεται σε ένα από τα παιδιά. Αυτό γίνεται μέσα από τη διαδικασία της τριγωνοποίησης. Το τριγωνικό σχήμα μειώνει το άγχος και είναι πιο σταθερό από τη δυάδα. Πόσες φορές έχουμε ακούσει κάποιο σύντροφο να λέει ότι ο γάμος ήταν σε τέλμα αλλά λόγω του προβλήματος του παιδιού αναγκάστηκαν να παραμείνουν μαζί. Τα παιδιά τριγωνοποιούνται εύκολα µε τους γονείς, και τα προβλήματα που αναπτύσσουν είναι από ήπια έως σοβαρά, ανάλογα µε την οικογενειακή ένταση που καλούνται να απορροφήσουν (Bowen, 1978).
Το παιδί που τριγωνοποιείται, είναι περισσότερο ευάλωτο στις συναισθηματικές εντάσεις της οικογένειας, και έχει μεγαλύτερη δυσκολία να αποχωριστεί την οικογένεια. Το παιδί σε αυτή την περίπτωση ενδέχεται να αναπτύξει κάποιο ψυχολογικό ή οργανικό πρόβλημα, πρόβλημα εξάρτησης από ουσίες, να εκδηλώνει παραβατική συμπεριφορά ή να καταβάλει όλες του τις δυνάμεις με σκοπό να φέρει τις καλύτερες επιδόσεις είτε στο σχολείο είτε στον αθλητισμό. Τα παιδιά εκδηλώνουν αυτή την ακραία συμπεριφορά προκειμένου να τραβήξουν την προσοχή των γονιών στα επιτεύγματα ή στις παραβατικές, καταστροφικές συμπεριφορές και όχι στα προβλήματα του γάμου τους. Και στις δύο περιπτώσεις η συμπεριφορά αυτή του παιδιού έχει μεγάλες επιπτώσεις στο ίδιο το παιδί καθώς στην πρώτη περίπτωση το παιδί γίνεται αυτοκαταστροφικό με εμφανή τίμημα την ψυχική ή και τη σωματική του υγεία. Στη δεύτερη περίπτωση το παιδί ψυχαναγκάζεται να είναι τέλειο ώστε να ευχαριστεί τους γονείς με αποτέλεσμα επιπτώσεις στον ψυχισμό του. Σύνηθες συμπτώματα σε αυτά τα παιδιά είναι καταναγκαστικές, διατροφικές διαταραχές, προβλήματα χρόνιου άγχους και κατάθλιψης.
Τα τριγωνοποιημένα παιδιά μπορεί στην ενηλικίωση να επιχειρήσουν την απομόνωση από την οικογένεια είτε με γεωγραφικό χωρισμό είτε με συναισθηματική αποκοπή από την οικογένεια. Αυτό συμβαίνει γιατί η συναισθηματική φόρτιση αλλά και το μέγεθος της αυτοθυσίας τους γίνεται αβάσταχτο με την πάροδο του χρόνου. Το τριγωνοποιημένο παιδί κατακλύζεται συνήθως από συναισθήματα έντονου θυμού και ενοχής. Η μόνη διέξοδος είναι η φυγή από τους άλυτους συναισθηματικούς δεσμούς και όχι η πραγματική χειραφέτηση. Στην περίπτωση της φυγής ή της συναισθηματικής αποκοπής από την οικογένεια η διαδικασία της διαφοροποίησης δεν έχει επιτευχθεί. Η συναισθηματική αποκοπή χαρακτηρίζεται από απομόνωση και άρνηση του εαυτού (χαμηλή αυτοπεποίθηση και αίσθηση αυτοεκτίμησης). Η συναισθηματική αποκοπή μπορεί να εκδηλωθεί με τη μορφή κατάθλιψης, ψύχωσης, ασθένειας ή σε ηπιότερες περιπτώσεις με την αποφυγή κοντινών σχέσεων.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γονείς δεν τριγωνοποιούν τα παιδιά τους συνειδητά, ενώ είναι πολύ πιθανό να έχουν υπάρξει και οι ίδιοι σε αυτή τη θέση. Το επίπεδο διαφοροποίησης που μοιράζεται η οικογένεια είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την αυτοεκτίμηση που νιώθουμε, την ωριμότητα, το δικαίωμα επιλογής, την ικανότητα προσωπικής ανάπτυξης και τη διαχείριση της ελευθερίας.
‘Για να επιτευχθεί αυτή η υγιής διαφοροποίηση -που είναι άλλωστε απαραίτητη για την ‘ενηλικίωση’ – ο άνθρωπος χρειάζεται να μάθει να ενεργεί όχι με βάση συναισθηματικές αντιδράσεις που απορρέουν από έλλειψη προσωπικού χώρου, από σύγχυση πεποιθήσεων και διάχυση της ατομικής ευθύνης, αλλά με βάση συνειδητές επιλογές. Η ικανότητα να λέει κανείς “εγώ” – να λέει “ναι” χωρίς θυμό και “όχι” χωρίς τύψεις είναι μια θέση συνύπαρξης και ταυτόχρονα οριοθέτησης μέσα στις σχέσεις. Bowen (1979)
Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλώ επικοινωνήστε με το «Κέντρο Ψυχολογικής Υποστήριξης και Συμβουλευτικής: Ιασμος», που διατηρούν οι:
*Ιωάννα Κορδαλή, Ψυχολόγος – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια, 210 6126439 ή 6933349021, [email protected]
*Σοφία Τσιώρη, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, [email protected]
