μνήμη

Όλοι οι επιστήμονες επιβεβαιώνουν πως όταν ενηλικιωνόμαστε, ο εγκέφαλος σταδιακά παύει να αναπτύσσεται. Έτσι, από την ηλικία των 25 έως 30 οι νευρώνες αρχίζουν σιγά σιγά να αποδυναμώνονται. Έξι αλλαγές στη ζωή μας, όμως, μπορούν να εξασφαλίσουν μακροχρόνια τη δυναμική εγκεφαλική λειτουργία.

01 Διάβασμα ή παιχνίδια γρίφων και στρατηγικής.

Ίσως ο πιο γνωστός τρόπος ώστε ο εγκέφαλος να παραμένει δραστήριος. Το διάβασμα, τα σταυρόλεξα κι οι σπαζοκεφαλιές και παιχνίδια όπως το σκάκι είναι ασχολίες που μπορούν να ενεργοποιήσουν την εγκεφαλική δραστηριότητα και να την ενισχύσουν.

02 Τα τρυφερά συναισθήματα.

Ακούγεται κάπως ρομαντικό ή και μεγαλεπήβολο. Αλλά η αγάπη για τους κοντινούς μας ανθρώπους είναι η βάση της καλής μας πνευματικής υγείας. Ας το σκεφτούμε απλά: όταν είμαστε συνεχώς αγχωμένοι και θλιμμένοι, κλεινόμαστε στον εαυτό μας, πράγμα που συνήθως οδηγεί στην κατάθλιψη. Κι η κατάθλιψη είναι μία απόρροια της κακής εγκεφαλικής υγείας. Δε χρειάζεται να είναι κανείς υπερβολικά κοινωνικός, αλλά η αλληλεπίδραση με πρόσωπα που αγαπάμε μας κάνει να βλέπουμε τη ζωή αισιόδοξα κι αυτό συμβάλλει στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου.

03 Αλλαγή του τρόπου που παίρνουμε αποφάσεις.

Σε μία περίοδο περίπου τριάντα ετών, ο εγκέφαλός μας έχει (τρόπον τινά) χαρτογραφήσει τον τρόπο που λειτουργούμε στη ζωή μας. Γι’ αυτό και σε πολλές μας αποφάσεις τείνουμε να επιλέγουμε την πιο σύντομα και αποτελεσματική λύση, γιατί ο εγκέφαλος τη θεωρεί και την πιο ασφαλή. Από μία άποψη δεν είναι κακό, καθώς έτσι προφυλασσόμαστε από (πιθανώς) δυσάρεστες εξελίξεις. Από την άλλη, όμως, αποκλείουμε άλλα μονοπάτια στη ζωή μας τα οποία μπορούν και να επιφέρουν βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας. Έτσι, αν λίγο λίγο τολμάμε να απομακρυνόμαστε από την comfort zone μας, μπορούμε να διατηρήσουμε τον εγκέφαλό μας… νεότατο!

04 Μαθαίνουμε κάτι νέο.

Το να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας μαθαίνοντας κάτι καινούριο, όπως μία ξένη γλώσσα ή υιοθετώντας ένα χόμπι, μπορεί να διατηρήσει την εγρήγορση του εγκεφάλου. Η προσπάθεια (αυτό)βελτίωσης, η απομνημόνευση κανόνων και τεχνικών κι ο σχεδιασμός μίας στρατηγικής προκαλούν σωματική και πνευματική ευεξία. Καλό είναι μάλιστα η ενασχόληση που θα επιλέξουμε να έχει κι έναν βαθμό δυσκολίας, όπως η ξένη γλώσσα ή η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου.

05 Η εξάσκηση.

Ας το αναλύσουμε με ένα παράδειγμα. Έστω ότι ξεκινάμε να μάθουμε να χορεύουμε jazz. Αφοσιωνόμαστε για ένα τρίμηνο και μετά (για οποιονδήποτε λόγο) τα παρατάμε. Αν αποφασίσουμε να ξανασχοληθούμε με αυτό ένα χρόνο μετά, θα διαπιστώσουμε πως δε θυμόμαστε ούτε τα βασικά βήματα. Αυτό μπορεί να είναι απόδειξη αποδυνάμωσης της εγκεφαλικής λειτουργίας. Αντίθετα, η συνεχής εξάσκηση την ενισχύει, ενώ μετά μπορούμε να τελειοποιήσουμε την τεχνική μας.

06 Η γυμναστική και γενικά η σωματική δραστηριότητα.

Όπως προείπαμε, “νους υγιής εν σώματι υγιές”: το ένα πάει χεράκι χεράκι με το άλλο! Άρα εκτός από τις ξένες γλώσσες, τα βιβλία ή τα χόμπι, μεγάλο ρόλο παίζει και η γυμναστική. Αποδεδειγμένα η γυμναστική ενισχύει τη μνήμη και τη νοητική λειτουργία. Συγκεκριμένα, η γυμναστική επηρεάζει σημαντικά τη λειτουργία του ιππόκαμπου, του τμήματος του εγκεφάλου που διαχειρίζεται την ικανότητα της μνήμης και γενικά των γνωστικών λειτουργιών. Ο ιππόκαμπος ρυθμίζει την παραγωγή κορτιζόλης που, όπως έχουμε πει πολλές φορές, σε μεγάλες ποσότητες προκαλεί άγχος, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη και σε άλλες νευρολογικές παθήσεις, όπως η άνοια και το Alzheimer. Επίσης με τη γυμναστική βελτιώνονται η ικανότητα της συγκέντρωσης και η δημιουργικότητα. Ακόμη και το περπάτημα κι η τακτική χρήση σκάλας μπορούν να βοηθήσουν.

Για την ακρίβεια ο καθηγητής Jason Steffener του Πανεπιστημίου Concordia του Μόντρεαλ διαπίστωσε μετά από έρευνες πως όσο πιο συχνά χρησιμοποιεί κάποιος τις σκάλες, τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες εκφυλισμού του εγκεφάλου κι άρα διατηρείται περισσότερο η καλή εγκεφαλική λειτουργία.

Είναι τόσο απλό, τελικά, να εφαρμόσει κάποιος το γνωστό ρητό!

Featured image: @jessedo81/ unsplash

Όσο μεγαλώνουμε είναι λογικό να μεταβάλλεται η μνήμη μας, η ικανότητα συγκέντρωσης κι εν γένει η εγκεφαλική δραστηριότητα. Και συχνά όταν παρατηρούμε πως η αφηρημάδα μας ή η απόσπαση της προσοχής μας επιμένει, φοβόμαστε τα χειρότερα! Παρ’ όλα αυτά, οι επιστήμονες μας λένε (κι είναι κάπως καθησυχαστικό) πως όταν ξεκινάμε να δυσκολευόμαστε να συγκεντρωθούμε ή να αφιερωθούμε στο multitasking, τότε μάλλον πρέπει να αναθεωρήσουμε τον τρόπο ζωής μας.

Όπως συμβαίνει σε όλα τα υπόλοιπα όργανα στο σώμα μας, έτσι και στον εγκέφαλό μας τα κύτταρα αναγεννώνται. Πράγμα που σημαίνει πως μπορούμε (ακόμη) να ενδυναμώσουμε το μυαλό μας και ίσως να είναι πιο απλό απ’ ό,τι φανταζόμαστε.

01 Μένουμε πιστοί σε μία σωστή διατροφή. Η μεσογειακή διατροφή είναι διάσημη για τα οφέλη της στη συνολική μας υγεία, συμπεριλαμβανομένης και της πνευματικής μας, καθώς βασίζεται στη φυσικότητα των βάσεών της. Δημητριακά ολικής άλεσης, ελαιόλαδο, λαχανικά εποχής και ψάρια πλούσια σε Ω3 λιπαρά είναι μερικά μόνο από τα δώρα της φύσης που εγγυώνται περισσότερη συγκέντρωση και πιο “δυνατή” μνήμη.

02 Την ενισχύουμε. Φυσικά η διατροφή είναι σημαντική για να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε την πνευματική μας υγεία, αλλά μπορούμε να αυξήσουμε την αποτελεσματικότητά της προσθέτοντας τροφές που αποδεδειγμένα η δράση τους επικεντρώνεται σε αυτήν. Για παράδειγμα, ο κουρκουμάς έχει αντιφλεγμονώδη δράση ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί κι ενάντια στο χρόνιο στρες.

03 Ενυδατωνόμαστε αρκετά και σωστά. Είχαμε μιλήσει για το πώς η ανεπαρκής ενυδάτωση μπορεί να μας επηρεάσει σε σωματικό και πνευματικό επίπεδο. Με δεδομένο πως η περιεκτικότητα του εγκεφάλου σε νερό αγγίζει το 75%, ακόμη κι η αρχή αφυδάτωσης μπορεί να μειώσει την εγκεφαλική λειτουργία και, όσο μεγαλώνουμε, τα ποσοστά νερού στο σώμα μας μειώνονται. Το αλκοόλ κι η καφεΐνη μπορούν να ενισχύσουν τη μείωση των επιπέδων του νερού στον εγκέφαλό μας, οπότε φροντίζουμε να καταναλώνουμε το νερό που νερό που χρειαζόμαστε με γνώμονα την ηλικία, το σωματότυπο και τη σωματική δραστηριότητα.

04 “Γυμνάζουμε” το μυαλό μας. Σίγουρα η σωματική άσκηση μπορεί να μας ενισχύσει πνευματικά, εντούτοις χρειάζεται κι η πνευματική. Μάλιστα, χάρη στα smartphones και τα tablets οι λύσεις βρίσκονται στα χέρια μας, οπότε μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε σταυρόλεξα, παιχνίδια γρίφων και παζλ. Ακόμη, δραστηριότητες όπως οι προαναφερόμενες, ενισχύουν τη λειτουργία του εγκεφαλικού φλοιού της περιοχής του ιππόκαμπου που παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση και ανάκληση αναμνήσεων.

05 Η μουσική ηρεμεί… και δυναμώνει τη μνήμη. Σίγουρα σας έχει τύχει αρκετές φορές ένα τραγούδι που ακούτε τυχαία να σας θυμίσει μία συγκεκριμένη κατάσταση ή ένα συναίσθημα. Σύμφωνα με τους επιστήμονες η μουσική μπορεί να ενεργοποιήσει περιοχές του εγκεφάλου που διαχειρίζονται την κινητική μας λειτουργία, τα συναισθήματά μας, ακόμη και τη δημιουργικότητά μας. Συγκεκριμένα, έχει διαπιστωθεί πως η ορχηστρική μουσική μπορεί να ενδυναμώσει τη μνήμη, τη συγκέντρωση, αλλά και να συγχρονίσει τη σωματική κίνηση.

06 Κοιμόμαστε καλά κι αρκετά. Ο ύπνος είναι απίστευτα θαυματουργός όταν πρόκειται για την πνευματική μας υγεία. Εκτός του ότι βοηθά το σώμα να αναπληρώσει τη χαμένη του ενέργεια μετά από μία απαιτητική μέρα, ο ύπνος είναι ικανός να επαναφέρει, να εδραιώσει ή ακόμη και να επανορθώσει τη μνήμη μας.

07 Προσπαθούμε να ανακουφίσουμε το άγχος, έστω στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Δε θα διαφωνήσω πως το στρες είναι ένας σύγχρονος “δαίμονας” και αποδεδειγμένα επηρεάζει αρνητικά τη μνήμη και την ικανότητα συγκέντρωσής μας – και βεβαίως είναι η ρίζα του κακού σε χρόνιες παθήσεις. Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς; Κι εδώ έχουμε πληθώρα επιλογών: διαλογισμός, yoga, ένας περίπατος, ένα βιβλίο ή ακόμη και η συντροφιά ενός φιλικού προσώπου μπορούν να γίνουν “βάλσαμο”.

Σε αυτή τη λίστα όλο και κάποιο point σας έκανε να αναρωτηθείτε μήπως κάνετε κάτι λάθος. Αν όντως συνέβη αυτό, τότε μην ανησυχείτε, γιατί οι μικρές αλλαγές στην καθημερινότητά μας μπορούν να εξασφαλίσουν καλύτερη υγεία και (γιατί όχι;) μνήμη… ελέφαντα!

Η πρώτη εξέταση σε ένα Ιατρείο Μνήμης αποτελεί συχνά πηγή άγχους τόσο για τον άμεσα ενδιαφερόμενο, όσο και για τον άνθρωπο που τον συνοδεύει. Οι παρακάτω πληροφορίες και προτάσεις θα σας βοηθήσουν να προετοιμαστείτε κατάλληλα για το ραντεβού σας και να αξιοποιήσετε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την επίσκεψή σας στο Ιατρείο.

• Επικοινωνήστε με τη γραμματεία του Ιατρείου για να προγραμματίσετε το ραντεβού σας τουλάχιστον μία εβδομάδα πριν από την επιθυμητή ημερομηνία, ώστε να αποφύγετε την πολυήμερη αναμονή. Δώστε τον αριθμό του κινητού σας τηλεφώνου για να μπορούν να σας εντοπίσουν άμεσα σε περίπτωση που χρειαστεί να ακυρωθεί η προγραμματισμένη συνάντηση.

• Επιλέξτε να κλείσετε το ραντεβού σας μία ημέρα που να έχετε άνεση χρόνου. Συνήθως, η πρώτη επίσκεψη διαρκεί περισσότερο απ’ ότι οι επόμενες. Υπολογίστε ότι θα χρειαστεί να παραμείνετε στο Ιατρείο για τουλάχιστον 45 – 60 λεπτά.

• Αν το ραντεβού αφορά εσάς, καλό θα ήταν να έρθετε μαζί με κάποιον που σας γνωρίζει καλά (π.χ. ένα μέλος της οικογένειας ή ένα στενό φίλο). Πολλές φορές οι οικείοι μας παρατηρούν δυσκολίες και αλλαγές που εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε. Για αυτό και οι παρατηρήσεις τους είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τους ειδικούς. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, το αν ο άνθρωπος που σας συνοδεύει θα είναι παρών κατά τη διάρκεια της εξέτασης ή όχι, είναι μία απόφαση που ανήκει σε σας.

• Αν το ραντεβού αφορά ένα αγαπημένο σας πρόσωπο, ελάτε μαζί από την πρώτη επίσκεψη. Να είστε βέβαιοι ότι θα έχετε τη δυνατότητα και το χρόνο να συζητήσετε κατ’ ιδίαν με το γιατρό τις ανησυχίες σας ή πληροφορίες που για τον οποιονδήποτε λόγο δεν θέλετε να αναφέρετε μπροστά στον ανθρώπου που πρόκειται να εξεταστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι προτιμότερο ο εξεταζόμενος να συνοδεύεται από το ίδιο πρόσωπο σε κάθε επίσκεψη.

• Αν το αγαπημένο σας πρόσωπο αρνείται ότι ξεχνά και ότι υπάρχει ανάγκη να εξεταστεί σε ένα Ιατρείο Μνήμης, επιστρατεύστε τη διπλωματία σας και επικαλεστείτε τη σημασία της προληπτικής εξέτασης.

• Σημειώστε τα συμπτώματα που έχετε εντοπίσει, ώστε να μην σας διαφύγει κάτι σημαντικό κατά τη διάρκεια της συνάντησης με τη διεπιστημονική ομάδα του Ιατρείου. Τι είδους δυσκολίες έχετε παρατηρήσει; Πότε ξεκίνησαν; Παραμένουν σταθερές ή επιδεινώνονται;

• Είναι απαραίτητο να έχετε μαζί σας:

α) το βιβλιάριο υγείας, ώστε να μπορέσει ο γιατρός να σημειώσει στο ιατρικό σας ιστορικό τα φάρμακα που παίρνετε,

β) τον ΑΜΚΑ (Αριθμός Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης) και

γ) όλες τις πρόσφατες εξετάσεις σας (αίματος κλπ), καθώς και παλαιότερες αξονικές ή μαγνητικές τομογραφίες εγκεφάλου, αν υπάρχουν. Δεν χρειάζεται να κάνετε κάποια εξέταση πριν το ραντεβού.

*Κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψης στο Ιατρείο Μνήμης, θα γίνει αρχικά λήψη του ιατρικού και κοινωνικού σας ιστορικού. Στη συνέχεια, θα πραγματοποιηθεί νευρολογική εξέταση από το γιατρό του τμήματος και νευροψυχολογική αξιολόγηση από ειδικά εκπαιδευμένο ψυχολόγο.

*Η νευροψυχολογική αξιολόγηση πραγματοποιείται με τη μορφή ερωτήσεων κατάλληλων για το μορφωτικό επίπεδο του εξεταζόμενου,στις οποίες απαιτείται άλλοτε προφορική και άλλοτε γραπτή απάντηση. Τα tests, όπως λέγονται, δεν αξιολογούν τη νοημοσύνη ή τις γνώσεις που έχει αποκτήσει κανείς στο σχολείο, αλλά τις λειτουργίες του εγκεφάλου (π.χ. τη μνήμη, την προσοχή, το λόγο, την κρίση).Δεν επιτρέπεται η παρουσία του ανθρώπου που συνοδεύει τον εξεταζόμενο κατά τη διάρκεια της νευροψυχολογικής αξιολόγησης.

• Ο γιατρός,συνδυάζοντας όλες τις πληροφορίες που έχουν συλλεγεί, θα αποφασίσει αν χρειάζεται να κάνετε επιπλέον εξετάσεις ή να πάρετε κάποια φαρμακευτική αγωγή και θα σας ενημερώσει για το πότε θα πρέπει να κλείσετε το επόμενο ραντεβού.

• Μία παράκληση που ακούμε συχνά από τους συνοδούς, είναι να μην γίνει αναφορά σε «φορτισμένους» όρους, όπως είναι η «άνοια» και το «Αλτσχάιμερ». Είναι σημαντικό να γνωρίζετε ότι οι επαγγελματίες υγείας που στελεχώνουν τα Ιατρεία Μνήμης έχουν τις γνώσεις και την εμπειρία ώστε να μπορούν να χειρίζονται με διακριτικότητα και ευαισθησία τις διαταραχές μνήμης των εξεταζόμενων. Αυτό βέβαια δεν να σημαίνει ότι θα αποκρύψουν την αλήθεια από ανθρώπους που η νοητική τους κατάσταση τους επιτρέπει να είναι ενήμεροι για την κατάσταση της υγείας τους.

• Ορισμένοι από τους ασθενείς που αντιμετωπίζουν διαταραχές των γνωστικών τους λειτουργιών, εκφράζουν σκέψεις ή εκδηλώνουν συμπεριφορές που κάνουν τους φροντιστές τους να νιώθουν άβολα. Μη διστάσετε να μιλήσετε γι’ αυτές στους επαγγελματίες υγείας του τμήματος. Δεν υπάρχει λόγος να ντρέπεστε ή να νιώσετε άσχημα αν εκδηλωθούν κατά τη διάρκεια της εξέτασης, καθώς αποτελούν μέρος της νόσου, γεγονός που οι ειδικοί γνωρίζουν καλά.

• Αν δεν είστε σίγουροι ότι καταλαβαίνετε απόλυτα όλα όσα λέγονται κατά τη διάρκεια της συνάντησης με τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας του Ιατρείου, ζητήστε διευκρινήσεις. Μην φύγετε από το Ιατρείο με άλυτες απορίες. Οι ειδικοί βρίσκονται εκεί για να απαντήσουν σε όλες σας τις ερωτήσεις.

Όλγα Λυμπεροπούλου
Γνωστική νευροψυχολόγος, MSc
Ιατρείο Μνήμης – Νοσοκομείο ΥΓΕΙΑ&
www.trainyourbrain.gr

Κάποιοι άνθρωποι μεγαλώνοντας διαπιστώνουν ότι η μνήμη τους γίνεται όλο και λιγότερο αξιόπιστη. Αρχίζουν να παρατηρούν ότι ενώ στο παρελθόν ήταν εύκολο ή και δεδομένο το να θυμούνται ονόματα, πρόσωπα και γεγονότα, τώρα πια καθίσταται ολοένα και δυσκολότερο να επιτύχουν να θυμηθούν αυτό που πρέπει. Κάποιες φορές τα ολισθήματα της μνήμης μπορεί να είναι απόρροια κάποιας πάθησης όπως η άνοια ή το Αλτσχάιμερ. Στις πλείστες των περιπτώσεων, η δυσκολία της μνήμης μπορεί να είναι αποτέλεσμα συσσωρευμένου στρες, υπερβολικής κούρασης ή ακόμη και ενός άλλου προβλήματος υγείας που επηρεάζει τον εγκέφαλο.

Πώς λειτουργεί η μνήμη;

Η λειτουργία της μνήμης χωρίζεται σε τρία στάδια. Κατά το πρώτο στάδιο, γίνεται η καταχώρηση των νέων πληροφοριών και δεδομένων. Όταν ο εγκέφαλος αφομοιώσει το νέο δεδομένο, προχωρά στο δεύτερο στάδιο που είναι η αποθήκευση αυτού. Η νέα πληροφορία έχει πλέον καταγραφεί στον εγκέφαλό μας και όταν τη χρειαστούμε θα μπορούμε να την ανακαλέσουμε (τρίτο στάδιο μνήμης). Κατά το τρίτο στάδιο, όταν παραστεί ανάγκη, ο εγκέφαλός μας ανασύρει από τη μνήμη του τη συγκεκριμένη πληροφορία και την επαναφέρει με λεπτομέρειες.

Γιατί ξεχνάμε;

Η μνήμη μας έχει την ικανότητα να επιλέγει γεγονότα και καταστάσεις που θέλει να θυμάται. Δεν είναι δυνατό να συγκρατεί κάθε πληροφορία που λαμβάνει καθημερινά, διότι σε αυτή την περίπτωση θα υπερφορτωνόταν και δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει σωστά. Είναι χρήσιμο, επομένως, για την υγεία του εγκεφάλου να ξεχνά κανείς δεδομένα που πλέον δεν του είναι χρήσιμα. Ο ίδιος ο εγκέφαλος καταγράφει αυτά που θεωρεί σημαντικά και διαγράφει αυτά που του είναι άχρηστα.

Με το πέρασμα των ετών ωστόσο μπορεί η μνήμη να ξεχάσει και πράγματα που τα θεωρούσε σημαντικά ή πληροφορίες οι οποίες σπανίως ανακαλούνταν. Όταν θυμόμαστε κάτι σε τακτική βάση είναι ευκολότερο για τη μνήμη να το ανακαλέσει. Πληροφορίες που δεν ανακαλούμε συχνά περνούν σιγά- σιγά στη λήθη.

Πώς να αντιμετωπίσω τα προβλήματα μνήμης;

Αρχικώς, σε ένα πρώτο στάδιο, πρέπει να αντιληφθεί κανείς ότι έχει πρόβλημα μνήμης και κυρίως να το παραδεχθεί και να το αποδεχθεί. Αυτό θα το διαπιστώσει αν τα συμπτώματα επιμείνουν για αρκετά μεγάλο διάστημα. Η ειλικρίνεια σε αυτή τη φάση είναι πολύ σημαντική. Ο πάσχων θα πρέπει να ενημερώσει τους οικείους του για την αδυναμία μνήμης που έχει παρατηρήσει στον εαυτό του.

Οι διαταραχές μνήμης μπορεί να σας φέρουν εύκολα σε αμηχανία και σε δύσκολη θέση. Αν νιώθετε άνετα μπορείτε να ενημερώσετε τους συνομιλητές σας για το πρόβλημα ή ακόμη και να αστειευτείτε με αυτό. Το χιούμορ βοηθά πάντα στη διαχείριση των διαταραχών μνήμης, αλλά και στο να αποδεχθεί αυτή τη μεγάλη αλλαγή στην ποιότητα ζωής του ο ασθενής.

Είναι πολύ σημαντικό να βρείτε τρόπους να καλύψετε την απώλεια μνήμης, ώστε να μην γίνεστε αγενείς. Για παράδειγμα, αν δεν θυμάστε το όνομα κάποιου μπορείτε ευγενικά να ζητήσετε να σας το ξαναπεί λέγοντας: «Σας θυμάμαι πολύ καλά, αλλά φοβάμαι πως έχω ξεχάσει το όνομά σας» ή κάτι ανάλογο της περίστασης.

Εάν δυσκολεύεστε στις καθημερινές σας υποχρεώσεις καλό θα ήταν να αρχίσετε να χρησιμοποιείτε σημειωματάρια, λίστες και ημερολόγια. Ο σωστός και καταγεγραμμένος προγραμματισμός θα βοηθήσει και εσάς και τη μνήμη σας να τηρήσετε ευλαβικά τις υποχρεώσεις σας και να μην ξεχάσετε τίποτα. Ταυτόχρονα, με αυτό τον τρόπο θα μπορέσετε και να απαλλαγείτε από το άγχος που νιώθετε κάθε φορά που προκύπτει κάτι στο καθημερινό σας πρόγραμμα, που αν και είναι κανονισμένο από καιρό, εσείς δεν είχατε υπολογίσει επειδή απλώς το είχατε ξεχάσει.